Урагшлах биш ухарсан ардчилал

Олон улсын Ардчиллын өдөр өнөөдөр тохиож байна. НҮБ-ын Ерөнхий ассамблейгээс 2007 оноос хойш жил бүрийн есдүгээр сарын 15-ны өдрийг олон улсын ардчиллын өдөр болгон тэмдэглэхээр тогтсон билээ. Энэ өдрийг өнгөрсөн жил хэвлэлийн эрх чөлөө ба ардчилал уриан доор тэмдэглэн өнгөрүүлсэн бол энэ жил “Залуу үеэ эрт чадавхжуулах нь” уриан доор тэмдэглэж байна.

Монгол Улс 1990 онд ардчилалд шилжсэнээс хойш өдгөө 33 дахь жилийнхээ ойтой золгож буй. Монгол Улсыг ардчилсан орон гэдгийг дэлхий нийтээр хүлээн зөвшөөрч, бүс нутагтаа ардчиллыг амжилттай бойжуулан хөгжүүлж буй загвар орон хэмээн үнэлдэг. Тэр тусмаа ардчилсан үзэл, эрх чөлөөг иргэн бүр эдэлж, ази дахь үлгэр жишээ ардчилсан улс гэдгээрээ дэлхий нийтийн анхаарлын төвд байсаар ирсэн. Манай улсын хувьд ардчилсан сонгуулийн зарчмаар төлөөллөө сонгож төр засгаа байгуулдаг. Гэтэл тухайн сонгууль нь үнэхээр ардчилсан байж чадаж байна уу? гэвэл асуудалтай. Сонгууль нь эрх мэдэл, мөнгөтэй хүмүүсийн оролцох тоглоом болсон нь ардчиллын суурь зарчим болох нийгмийн бүлгүүдийн төлөөллийг тэнцүү оролцуулахад хамгийн том саад бэрхшээл болсоор байна. Тухайлбал манай парламентын бүтэц хэт харьцангуй буюу шийдвэр гаргалтад эрэгтэйчүүд 83 хувийн давуу байдлаар оролцож байна. Бусад төлөөлөл болох эмэгтэйчүүд, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, залуучууд, цөөнхийн төлөөлөл хангагдаагүй байна.

Учир нь тэдэнд мөнгөний сонгууль буюу шударга бус тоглоомд оролцох хүч дутаж байна. Бусад улс орнууд ардчиллаа бэхжүүлэхээр дээрх саад бэрхшээлийг даван туулах олон арга хэрэгсэл ашигладгын нэг нь квот буюу төр тусгай арга хэмжээ авч оролцоо, төлөөллийг хангадаг. Манай улсын хувьд эмэгтэйчүүдийн квотын тэмцэл 20 гаруй жил үргэлжилж өнгөрсөн хаврын чуулганаар Сонгуулийн тухай хуульд нэр дэвшүүлэх квотыг 30 хувьд хүргэж баталсан. Уг 30 хувийг доод хязгаар бус дээд тааз гэж ойлгодог улс төрийн намуудыг ч хөдөлгөх хөшүүргийг Улс төрийн намын тухай хуулийн өөрчлөлтөөр хийж чадсан. Улс төрийн намууд ч сонгогчид, гишүүд, олон улсын өмнө ч тэгш төлөөллийг ханганаа хэмээн амлалт өгсөн. Гэтэл одоогийн улс төрийн намуудын шинээр “барьж” буй шинэ бүтцэд дээрх амлалт, хуулиа хэрэгжүүлэх хүсэл сонирхол дутуухан харагдаж байгааг нуух юун. 

EIU (Global insights and market intelligence)-аас жил бүр гаргадаг ардчиллын индексийн сүүлийн 10 жилийн үзүүлэлтийг харъя. 2006 оноос Ардчиллын индексийг танилцуулж эхэлсэн бөгөөд 165 тусгаар тогтносон улсыг хамардаг байна. Манай улс анх ардчиллын индексийг танилцуулж эхлэх үед буюу тэртээ 17 жилийн өмнө 56 дугаар байрт жагсаж байжээ. Харин 2022 оны тайланд дурдаснаар 66 дугаар байрт буюу “Хагас ардчилсан улс” (Flawed democracies)-ын эгнээнд эрэмбэлэгдсэн байна. Энэхүү ангилалд нийт 48 улс багтаж байгаа бөгөөд бидний өмнө Шри Ланк, Румин, Гана зэрэг улсууд жагссан байна. 

17 жилийн үзүүлэлтийг харвал бид урагшлах биш ухарсаар байгааг харж болохоор байна. Бидэнтэй ижил гараанаас гарсан улс орнууд хөгжлөөрөө толгой цохиж, хүний хөгжлөөрөө хол орхиод байхад бид нэг алдаандаа хэдэнтэй бүдэрсэн хэвээр байна. Ухрах замгүй сонгосон ардчиллын замаа зүлгэж, тордож, урагшлах нь бид бүхний үүрэг билээ.